איך קום פון א שטאט, וואם האט איבערגעלאחט א גרויטן שם אין דער וועלט, אומעטום, אין אלע תפוצות קען מען איר נאמען און מען דערציילט מעשיות וועגן איר, הונדערט-יעריקע בעלעמער מעשיות.
א קליינע שטאט געווען, אן ארעמע און מ’וזאגט, א נארישע שטאט. ווי אין די מעשיות – כעלעמער נאראנים, מ’זגאט אויך, חכמים. אבער מ’איו נישמע אוא חכם, וואם זיין חכמה איז אזוי בארימט אין דער וועלם ווי די נארישקייט פון בעלם – סיידן טאקע נאר די חכמה פון שלמה המלך.
ס’רוב מעשיות דרייען זיך ארום צרכי-ציבור, כמעט אלץ ווערם א כלל-זאך און נאר מ’קהלט זיך און מ’רופט אסיפות. וועגן אלץ רופט מען אן אסיפה און ס’וואקסן אויס פראבלעמען אויף פראבלעטען. ס’איז דא א רב, ס’איו רא א פרנס חודש. אבער בעלם. די יידישע כעלם איו א דעמאקאטיע אזוי אלט ווי אירע מעשיות – די עלטפטע דעמאקראטיע אין אייראפע: אויב אייגער האט נא וואס צו זאגן, רופט מען אן אסיפה און ער האט דאפ ווארט – און ס’וואקסט אויס א מעשה א שטיק חלום. יעדער ווארט איז דא די ווארע ווירקלעכקייט, נאר ווי דאס געשעט – נאר אין חלומות קעגען זיך פארלויפן געשעענישן חי א שטייגער אין דער מעשה וואס האט שוין אין די גאר אלטע צייפן געוורארנט קעגן קנאים, וויפטע פאנאטי קער, וואם זיינען קאפאבל אלץ חרוב צו מאכן כדי צו דערגרייכן זייער ציל.
אוא ווארנוגג זעט מען אין דער מעשה מיטל קלאץ, וואס מ’האט נעדארפט ביים בויען א ניי בית-מדרש. ס’איז געווען א זייער לאנגער, זייער שווערער קלאץ און טראגן אים אין דער ברייט, איז די גאם געווען צו שמאל, טראגן אים אין דער לענג האבן די וואס זיינען געווען אויף דער לינקער זייט זיך געריפן פארויס, בעת די אנדערע זיינען באשטאנען אויף זייער רעבט אנצוקומען די ערשטע מיטן קלאץ פארן נייעם מקום קדוש. האט מען, נאך א טומלדיקער אסיפה אויפן ארט, אפגעשניטן דעם לינקן עק, יענע זאלן אויפהערן טומלען. אז ס’איז אבער אלץ געווען אוויי עקן, האט פען געשניטן דעם רעכשן עק און פטור, אויס מיוחסים. באבדעם – ווידער דעם לינקן, ווידער דעם רעכטן, אבער זעענדיק אז באלר וועט פון דעם קלאץ גארנישט בלייכן. האט מען איינגעלייגט די באס, אראפגעריסן די ווענט, צעורארפן די הייעזר און אים געטארגן, דעם קלאץ, איבער די חורבות – אלע גלייך אין דער ברייפ.
און אין פינקס האט מען פארשריכן, אז א קלאץ, וויפל מ’זאל אים נישט שניירדן בלייבט אלץ א רעכטער עק מיט א לינקן עק.
אבער דאפ צוואנציקפטע יארהונדערט האט ביי אוגדו אביפל פארשפעטיקם. ס’האט, אזוי צו זאגן, לכתחילה זיך געהאלטן פונדערוויטנס. איך מיין דא, פארשטייט זיך, דער עיקר דעם טעכנישן פראגעם פון אונדזער יארהונדערט. פארווסט דאם איז אווי געווען איז א קאפיטל פאר זיך. ס’איז געווען איין פאבריק מיט א פייפער. אן אייזן-גיסעריי איז עם געווען. האבן אין איר קיין יידן נישט געארבעט. נישט ווייל יידן האבן נישם געוואלט גיפן קיין אייזן. יידן זיינען געווען בעלי-מלאכהם, מ’האט געשניידערט און געשוסטערט, געבויש און געמאליעוועט. געווען יארידן און מ’איז געשטאנען מיט טישלעך טיי אין די גאטן, טי ימיט צובייסן פאר די פויערים. וואס זיינען אנגעפארן מיט די פויערטעס סוף זומער אויף א יום-טוב אין שטאט אריין. אדער מ’האט זיך אזוי געוואונטשן: א גוטן טאג א גוטיאר, גיי געזונט, געפין א כשרע מציאה.
מ’האט געטאן וואם מ’האט געקענט. מ’האט געואגט א קאפיטל תהילים, גלעעדנט א פרק משניות. אדער אין מיטן דריגען זיך אריינגעכאפט אין א חסידים-שטיבל. נאר קיין אייזן גיסן האט מען נישט געגאפן.
דערפאר אבער האבן מיר געהאט דעם פייפער. ווי מ’האט זיך דערהערם דער פייפ פון דער פאבריק, האט מען אין יידישע שטיבער א קוק געטאן אויף די וואנט-זייגערס, מ’האט ארויסגענומען די קעשענע-זייגערס, געעפנט די קופערטעס און געזען: ביי דעם איז דער זייגער אביטל געלאפן, ביי יענעם געגאנגען איינגעהאלטן אויף א פאר מינוט, אדער – זיך אפגעשטאלט. נאך גוט, וואס די פוילישע ארבעטער זיינען געגאנגען עסן און צו דער ארבעט מיט א פייף.
געפייפט האן אויך און מיט גאר אן אנדער מיין, די באן. די סטאנציע איז, אמת, געווען א מהלך פון שטאטישן לעכן. אבער מ’האט געהערט און גאנץ גוט פארשמאנען. ווען אצוג, א ווייטער, א ניט היגער האט פארבייגעפייפט; “אהאהא, אין פינטשעוו טאגט שוין!” א שטק הארץ האם ער מיטגענומען. און אמאל איז דער פייף געקומען כמעט אזוי נאענט ווי דער בריוו-טרעגער. נאר אפט, אין די נעכט האט עס אנגעיאגט וי דאם געשריי פון אקסן אין א שעכטהויז.
איך געדענק. ווען כ’האב ס’ערשטמע מאל געזען די באן – ווי געוואלדיק דער לאקאסאטיזו האט געסאפעט, אז כ’האב פון שרעק זיך געגומען רוקן אויף היגטערוויילעכטס. מ’האט מיך בארואיקט, אבער תוך כדי דיבור האט ביי דעם לאקאמאטיזו זיך אנגעצונרן דאס אויס – אזוי גרויס, רוגד און רויט – און ווי דאס אויג האט, בלוט און פייער, א קוק געטאן, א גלאציקן קוק אויף אונדזער אוראלטער שטאט.
מ’האט עם מיר געגעבן צו פארשטיין. אז ס’איז דער מהלך, האם מען מיר געזאנט: די באן אומט אזש פון ווארשע און רעם גאנצן וועג אהער געלאפן. אבער אלעמאל, לאנג נאכדעם, ווען נאר איך האב געהערט ווי מען זאגט: דאס צוואנציקפטע יארהונדערט, האב איך געזען דאס בלוטיקע אויג פון א לאקאמאטיוו, געהעט ווי ס’קאכט אין אים, ווי ער זידם, ווי ער צישטע און סאפעט, און לאזט וואסער צווישן די רעדער.
איינמאל אין יענער צייט האט עס געדארפט זיין, האם מען אראפגעבראכט א גרויסן זייער אויסטערלישן לאמפ.
ווער ס’האט געזען ועם לאמפ האט שוין נאבדעם געגלייבט אלץ, וואס ער האט געהערט את נישט אליין געזען מיט די אייגענע אוינן.
די שטאט האט, פארשטיית זיך, געהאט פאר באלייכמונג אין די נעכם גאסן-לאמפן: דאפ זיידגען געווען פיר-קאנטיקע לאמטערגשס, אויבן ברייטער, אונטן שמעלער, אויף נידעריקע סלופקעס און אינעווייניק, צווישן די קויטיקע שויבן, האבן געברענט נאפט-לעמפלעך מיט בייכיקע פארקאפטשעטע גלעזלעך. און אויב עפ איז ואך אלץ גישט געווען גענוג ליכטיק, איז, ראשית, אויף דעם האט גאט געגעבן די נאכט, אז ס’זאל זיין פינצטער. צווייטנס, יעדער לאמפ. וואס האט געברענט אין א הויז, האט אויך געלויכטן פאר דער גאס. יעדער הויז איז געווען א ליכט אין דער נאכט – סיידן ס’איז ניס געווען אויף גאפט פארן לאמפ. דער עיקר אבער, דער הימכל: די שטאט האט געהאט א היפך מים שטערן, מיט דער האנט צו דערלאנגען. ביי אונדו האבן שטערן זיך געוואלגערט אין דער בלאטע.
אבער דאם ליכט פון דעם נייעם אוסטערלישן לאמפ, וואם איז אויפגעהאנגען געווארן אויפן מיטת מארק. איז, האט מען געזאנט, אווי גרויס, אז שטייענדיק ווי ווייט פון דעם לאמפ קען מען לייענען א בריוו, ציילן געלט – אפילו איינפערעמען א נארל, בייטאג איז מען געגאנגען אנקוקן דעם לאמפ, ווי ער זעט אויס. ביינאכט – ווי ער ברענט.
איך האב געבעטן דעם טאטן מיך מיטנעמען.
די נאכט איז געווען א קילע וומער-נאכט. אנצוקומען צום מארק האם מען פון אונדוער גאס געדארפט ארויפגיין איבער טרעפ. ווייל דער מארק און די הופט-גאם זייגען געווען אויף א בארג, וואם איז געווען דער טאל אנטקעגן א העכערן בארג, אויך מיט טרעפ ארויף, וואו אויפן סאמע שפיץ זיינען געשטאנען די קלויסטאערם.
אונדזערע טרעפ האבן געהאט א יידישן קרעכץ. מיר אנגעטראפן אנדערע מענטשן, וואם זיינען געגאנגען אנקוקן דעם לאטפ. ס’איז געווען פינצטער. אבער מען האט זיך דערקענט אין קול. מען האם גערעדט כדי צו וויסן ווער עם גייט. איין קול האט געזאגט, אז ר’האט שוין געכטן געזען ווי דער לאמפ ברענט, ווען מ’האט איף אויפנעפרובירט. אן אנדער קול – אז אין לובלין ברענען אזעלכע לאמפן אויף אלע נאסן, שוין לאנג, און געזאגם האט ער דאס אזוי ווי צו בארואיקן דעם זיפצער, וואם מען האט גישט געקענם זאגן ווער ער איז: אמאל איז עם געווען דער, אמאל אן אנדערער.
ארויפקומענריק צו דער אייבערשטער גאפ, האם מען דערזען א הויכע שטויביקע בלייבקיים איבער די דעכער. מיר האבן געגומען גיין גיכער, גיכער און אט – אט איז עם?
ס’האט א בלענד גאטען פאר די אויגן, ווד די פולע לבנה וואלפ זיך אראפגעלאוט פון הימל און געבליבן הענגען אויף א הויכן שטעקן ביי דער זייט פון מארק-פלאץ. ניין, די לבנה איז רונדיק. דער לאמפ איז געווען לענגלעך ווי אן איי און דאם בלענדנדיקע ליבט איז געווען בלוילעך ווי א אקטשענע איי.
אוי, דער היטל האט געלייגט אן איי, דער בעלעטער הימל האט געלייגט א גרויס-גרויס קאטשן איי און מ’האט עם אויפגעהאנגען אויף א הויכן שטעקן ביי דער וייט פון מארק.
ס’איס געווען אומגעהייער.
מיינע אויגן האבן עס קוים געקענט אויסהאלטן. און דא ארום זיינען געווען מענטשן, אזוי פיל אז כ’האב זיך צוגערוקט נענטער צום טאטן, אי מגישם צו פארלירן אין דעם בייז-וואוגדער, אבער נאר פון פארנט האט מען זיי געזען, נאר די באלויכטענע טיילן זייערע. די יידן זיינען געטאנען ווייטלעך, אין א זייעד ברייסן האלבן קריין אנקעגן דעם לאמפ, געקוקס און געשחיגן און דאם בלוי-בלייכע ליכט האט געשוויגן אויף זייערע בערדיקע פנימער, אויף שטיקער פינצטערער קאפאטעס. דאם ליכט איז געווען ווי טאג-ליכם פון א יענע =-וועלטיקן טאג.
איך האב געהערט רייד, אבער ווען כ’האב געוואלט זען ווער מ’רערט,האב איך געזען אז מען שווייבט. און די שווייגנדיקע יידן האבן אויפגעזען אקלט און בלייך, קאלט און בלייך לעבעדיקט מתים.
כ’האב א צי געטאן דעם טאטן ביי דער קעשענע פון באלאט: לאמיר אהיימניין.
און ווען מיר האבן זיך אומגעקערם צו גיין בין איך שטיין געבליבן א פארגליווערטער פאר א פינצטערניש. ווי איך וואלט מיטאמאל בלינר געווארן.
חושך מצרים איז אונדז באפאלן. וואו זיינען די הייזער? קיין סימן פון פענצטער, פון שטערן – נאכט אן א הימל. כ’האב בלויז געפילט די גרודיקע ערד אונטער די פיס.
קייגמאל, קייגמאל איז אוגדזער שטאט אווי פינצטער גישם געווען.
דער טאטע האם מיך געהאלמן ביי דער האנט, אבער מיך האט געשוידערט און כ’האב נישט געקאנט גיין. כ’האב געהערפ דאם געוויין פון א קינד. כ’בין געווען זיכער, אז דא ערגעץ איז דער שייגעץ וואלאדיא, וואס פלעגס שטענדיק פון באהעלטענישן ווארפן שטיינער אויף אונדז יידישע יינגלעך און אצט, האב איך געפליט, איז ער פאר מיינע אויגן מיט א שטיין אין דער האנט, נאר איך זע אים נישט.
ס’האט מיר נעקלאפט א צאן אן א צאן. כ’האב געוואלט שרייען: “מאסע” און זיך פארשעמט פארן טאטן. זיין גרויסע האנט איז געווען ווארעם און זיין קול, וואס האט געזאגט: , קום, פאל נישט, קום-קום, פאל נישט” – זייןקול איז געווען ווארעם ווי זיין האנט.
פון ערגעץ האט זיך געהערט א לידל, וואס נייטארינס פלעגן זינגען: “קאלט און פינצטער ווי אין קבר” און איך האב נישט געקענט פארגעסן די שווייגנדיקע ידן אין דעם האלבן קרייז קעגן לאמפא ויפן מארק.
דאס לידל, שטיל און אויסגעצוין: “קא-לט און פינצטער ווי אין קאאיווער”. האן מיך נישט געלאזט פארגעסן, אז די יידן זייגען בלייך ווי מתים און ריידן מים שווייגנדיקע פנימער, ווי מתים ריידן פאר האלבער נכאט אין דער גרויסער שול, איידער דער האן גיט א קריי און ווי פארשווינגן, צוריק אין זייער רו אריין.
קיינמאל, קיינמאל איז אונרזער שטאט נישט געווען אזוי פינצטער ווי אין יעגער נאכט מ’האט געוען דאס גרויסע ליכט.
דער קאמעט און דאם איי
עס איז געווגן אין דער צייט, ווען מען האם געהערס וועגן דעם אקמעט, וואס וועט היינט מארגן זיך גענומען – א סברה איז געווגן, אז עמעץ האן עם געליינענט אין “פריינד”, זואם געציילטע מענטשן אין שטאט האבן דערהאלטן. אנדערע האבן נעמיינט, אז רק ליפמאן – יאנטעוו, דער גילזן-פאבריקאנט, האט דאס געהערט פון דעם אפטייקער דאשינסקי, וואס האט געלייענט די פוילישע ציימונג. אדער אז ער, דאשינסקי האס זיך דערוואוסט וועגן דעם פון דעם וואיענע דאקטער, דעם משומד גענריך, וועלכער האם געלייענט א צייטונג פון פעטערבורג און איז געווען א קרוב למלכות.
סיי-ווי-סיי, אפילו די וואס הבן געצווייפלט, האבן באשלאפן צו ווארטן און זען. זיי האבן דאך נישם געקאנט לייקענען, אז עם איז דא אזא זאך ווי א קאמעט, אז דער קאמעט האט אן עק און אז דאס גאגצע אומגליק איז אין דעם עק. אויב אזוי, האט עם זיך געלייגט אויפן שכל אז גלאט וועס עס נישט אפגיין. אלע האבן פארשטאנען, אז עפעס דארף געשען, ווארעם מען האס געוואוסט, אז עם רארף שוין זיין משיח צייטן. האם דאך געמוזט עפעס געשען, עם זאל זיין א סימן.
די אנדערע סימנים זיינען שוין לאנג נישט געווגן קיין סימנים. די נויט איז געווען אלט ווי דאם יידישע קלות. דער דלות, אזוי גרונטאוונע, אזוי אין די אאדערן פון לעבן, ווי א טויונט –יעריקער יחוס, און די קרעק פאר נייע גזירות – ווען האבן יידן נישט געלכעט אין שרעק פאר נייע גזירות? האט מען געווארט אויף דער גאולה, ווייל מען האט געוואוסט, אז זי דארף קומען. מוו קומען. אבער קיין סימנים זיינען נישט געווען. און דא האט זיך אונטערגערוקט דער קאמעט.
און ווייל עדער אויסטערלישע געשעעניש איז געווען א סימן פון משיח צייטן, האט דאס קומען פון קאמעט איבעדצוקערן די וועלט געמאכפ אזא גרויסן רושם, אז מען האם גענומען ווארטן מיט באנייטע כוחות און וואו ס’איז געשטאנען און געגאנגען – אין מארק, ביי די שטעלן, אין די געוועלבן און.